Dzieje miasta Praga
1648 - 1794
czyli dlaczego jest ona taka, jaka jest

Praga rok 1647

Strony są w ciągłej rozbudowie. Wdzięczni będziemy za wszelkie uwagi i sugestie,
jak i pomoc w uzyskaniu ciekawych dawnych fotografii Pragi.
E-mail:

Plan Pragi z 1772 r
Plan Pragi z 1779 r.
Plan Pragi z 1852 r.
Plan Pragi z 1907 r.
Plan Pragi z 1935 r. (329 k)
Plan Pragi z 1945 r. (192 k)

Nazwa Pragi wywodzona jest od prażenia, czyli oznacza miejsce wydarte puszczy za pomocą wypalania, tak jak pobliskigo Targowego (późniejszy Targówek) od targowania, a więc oznacza miejsce, w którym kiedyś odbywały się targi (istnieje o nim wzmianka z 1347 r.). Jednymi z pierwszych informacji pisanych o Pradze są wzmianki o karczmie praskiej z 1448 i 1487 roku. Powodzenie tego przedsięwzięcia świadczyło, że punkt ten był dogodnym miejscem do handlu i popasu. Teren ten należal wówczas do diecezji płockiej, a wsiami parafialnymi były Tarchomin i Kamion, leżący na północnym skraju łachy wiślanej, przy przeprawie przez Wisłę, który pierwotnie został nadany przez Bolesława Śmiałego w 1065 r. opactwu benedyktynów w Mogilnie, a później stał się własnością biskupstwa płockiego. Istniały też już wsie Targowe, Grochów, Golędzinów, Załęże, Żerań. Najstarsze jednak ślady lechickiej cywilizacji w tej okolicy znaleziono na terenie Starego Bródna, którego nazwa pochodzi od rzeczki Brodni, nad którą zostało zlokalizowane, gdzie istniało w wiekach X-XI grodzisko z siedzibą namiestnika książęcego, zapewne strzegące dalszą część Mazowsza przed zagonami Prusów oraz pełniące pieczę nad pozyskiwaniem dóbr z Puszczy Bródnieńskiej. W związku z nadaniem tych ziem kościołowi gród stracił znaczenie polityczne i został w połowie XI w. spalony, a siedziba pana grodowego została przeniesiona.

W II połowie XVI wieku szlachecka wieś Praga szybko rozwija się z powodu korzystnego usytuowania wzdłuż Wisły naprzeciwko Warszawy, u zbiegu dróg o istotnym znaczeniu komunikacyjnym i handlowym. Leżący obok Ględzinów był też własnością szlachecką, a Kamion biskupa płockiego. W latach 1568-1573 powstaje pierwszy stały most na Wiśle, wybudowany staraniem króla Zygmunta Augusta i Anny Jagiellonki. Jego powstanie umożliwiło zorganizowanie na polach wsi Kamion elekcji Henryka Walezego. Most istniał do wiosny 1603 roku, kiedy to zawalił się pod naporem kry. Na kolejny stały most trzeba było poczekać 261 lat. Do tego czasu funkcjonowały jedynie prowizoryczne, łyżwowe lub pontonowe mosty, działające okresowo i zależne o pogody.
.
17.01.1583 r. wieś Pragę od Jana Praskiego kupuje Jan Zamojski, ale wkrótce zamienia ją z biskupem kamienieckim Marcinem Białobrzeskim na dobra Karczmarzowice na Podolu. W rękach biskupów kamienieckich znaczna jej część pozostała do końca XVIII wieku, choć stopniowo część działek była sprzedawana drobniejszym świeckim właścicielom.

Pod koniec XVI wieku kanonik płocki i proboszcz Kamiona ks.Stanisław Skaryszewski rozplanował miasto na gruntach wsi Kamion w pobliżu Wisły i łachy wiślanej i nazwał je od swojego nazwiska Skaryszewem. Granica pomiędzy Pragą a Skaryszewem leżała na linii obecnej ulicy Okrzei (dawniej Brukowa - taką nazwę miała przez wieki)

W pierwszej połowie XVII w. część terenów Pragi kupił Adam Kazanowski, skupując je od drobniejszych właścicieli. 4.10.1617 odbyło się celebrowane przez ks. bp. Firleja w obecności króla Zygmunta III poświęcenie kamienia węgielnego pod kościół i klasztor bernardynów. Budowę murowanego barokowego kościoła rozpoczęto w 1628 r dzięki Zofii, żony kanclerza koronnego Feliksa Kryski. Ukończony został 1 638 roku. 12 czerwca 1640 ułożeniem fundamentów rozpoczęto budowę domku loretańskiego, zaprojektowanego przez architekta Konstantego Tenkallę, który został ukończony w roku 1644, a ufundowany był jako wotum króla Władysława IV za pomyślne zakończenie wojny polsko - tureckiej. Kaplica Loretańska jako jedyna pozostała z tego kompleksu do dnia dzisiejszego, znacznie poźniej obudowana dodatkowymi nawami, tworząc obecny wygląd kościoła pod wezwaniem Matki Boskiej Loretańskiej przy ul.Ratuszowej. Budowa klasztoru została zakończona w roku 1648 i wtedy nastąpiło uroczyste przekazanie kluczy Bernardynom.

W połowie XVII w. Praga już była dużą miejscowością o miejskim charakterze. Prawa miejskie otrzymała od króla Władysława IV 10 lutego 1648 r. wraz z przywilejem organizowania czterech dorocznych jarmarków oraz trzech cotygodniowych targów: w piątki na konie i bydło, a wtorki i soboty na inne towary. Tereny będące własnością Kazanowskiego, orientacyjnie stanowiące połowę obszaru miasta, stały się jurydyką nie podlegającą prawu miejskiemu. Zwano je potocznie Pragą Magnacką, choć nie stanowiły zwartego obszaru, lecz były to pasy gruntu prostopadłe do Wisły poprzedzielane podobnymi pasami własności biskupiej.  Bezpośrednio obok Pragi rozwijały się Golędzinów i Skaryszew, który prawa miejskie dostał siedem lat wcześniej. Punkt centralny Pragi znajdował się w okolicach obecnego skrzyżowania Ratuszowej i Jagiellońskiej. Tu stały najważniejsze obiekty  miasta - kościół, ratusz i plac targowy oraz karczmy. Miasto posiadało dwa rynki - Stary i Nowy oraz jedenaście ulic (m.in. Wiślana, Piaskowa, Zapiaskowa, Żupna, Krzywe Koło Skaryszewskie, Krzywe Koło ku jeziorowi, Błotna, Ząbkowska). Było dziesięć spichlerzy, z których jeden należał do Kazanowskiego i kilka dworków szlacheckich.Opisując w 1643 roku Pragę Adam Jarzębski mówi, iż są tam wielkie ulice, słodownie, karczmy, browary, składy kupieckie, duża żupa solna i cegielnia. W Skaryszewie był wówczas olbrzymi rynek, nowy kościół i wiele spichlerzy, magazynujących zboże spławiane do Gdańska.

Nieszczęście przyszło wraz ze szwedzkim potopem. W dniach 28-30 lipca 1656 roku pod szańcami Pragi i Skaryszewa rozegrała się wielka bitwa, przegrana przez Jana Kazimierza. Praga, Skaryszew i pobliskie wioski zostały w następstwie walk i zniszczeń okupacyjnych niemal całkowicie zniszczone i spalone. 30 paździenika 1656 to dzień rzezi Pragi przez Szwedów. Tymczasem kolejne spustoszenia spowodowały  przemarsze wrogich wojsk w latach 1702 i 1704 oraz zaraza morowa w latach 1708-1712.

Dobra koniunktura dla Pragi wraca ok. roku 1720. Zaczęła ona przyciągać wtedy magnatów posiadających majątki we wschodniej Rzeczypospolitej, ponieważ tu, u zbiegu dróg z Brześcia, Moskwy, Petersburga, Kowna i Gdańska, wygodnie było, posiadając poza okazałą warszawską, również mniejszą praską rezydencję, przygotować się po długiej drodze do efektowanego wjazdu do Warszawy oraz poczekać w razie potrzeby na dobre warunki do przeprawy. Swoje posiadłości tu mieli Radziwiłłowie, Sapiehowie, Załuscy, Braniccy, Dembowscy, Ogińscy, Krasińscy, Tyszkiewiczowie, Massalscy i Moszyńscy. To oczywiście powoduje również napływ do Pragi rzemieślników i kupców, liczących na dobre interesy przy obsłudze dworów. Najwyżej stały szewstwo i garbarstwo, które to zawody miały od 1670 r. swój praski cech.


Plan Warszawy i Pragi z roku 1762

Jurydyka Kazanowskiego w XVIII w. przechodziła do rąk kolejno Czartoryskich, Lubomirskich i Potockich, w związku z czym została przemianowana na Pragę Książęcą.

W okresie saskim zaznacza się dalszy jej rozwój, w którym duży udział ma król August III. Wspierał on finansowo klasztor Benedyktynek przy ul.Panieńskiej, co pozwoliło na budowę kościoła klasztornego. Klasztor mieścił się przy nieistniejącej dziś części Panieńskiej, która przechodziła przez teren obecnego parku Praskiego. Dzierżawili też Sasi znaczną część Saskiej Kępy, gdzie wznieśli pałacyk letni, postawiony na miejscu dawniejszego dworku Jakuba Sobieskiego.

Zwarta miejska zabudowa Pragi, Kamionu, Skaryszewa i Golędzinowa zostaje w 1770 roku okolona wałem przeciwmorowym, który sięgał na północy obecnej trasy Starzyńskiego, na wschodzie przebiegał 250-300 m od ulicy Targowej, a na południu sięgał do dzisiejszej ulicy Zamojskiego. Zabudowa Pragi w tym czasie sięgała od Wisły do ulicy Targowej, podczas gdy ćwierć wieku wcześniej tylko do linii ówczesnej ulicy Senatorskiej, mającej swój bieg w pobliżu obecnej ul. Jagiellońskiej, ale prowadzonej łukiem.

Zainteresowanie terenami prawobrzeżnymi kontynuował też król Stanisław August, który 20 lipca 1764 r. zakupuje od Teodora Szydłowskiego Targówek i część Golędzinowa. Na tym ostatnim terenie zakłada nowe miasto - Golędzinów Królewski. Część Golędzinowa wydzierżawia w roku 1782 Bielińskiemu i Lehmannowi, który zakłada tu manufakturę sukienniczą zatrudniającą ok. 20 pracowników.


Praskie posiadłości Szmulowiczów -
płaskorzeźba na grobie Berka Sonnenberga

Targówek również zostaje rozparcelowany, a jego znaczną część wydzierżawia w 1780 r. na 40 lat Szmul Jakubowicz-Zbytkower, dostawca wojsk królewskich. Od jego imienia powstała nazwa osiedla - Szmulowisna, Szmulki. Rozwijał tu olbrzymie interesy monopolizując niemal cały handel i rzemiosło praskie. Założył rzeźnię i magazyny rzeźne, garbarnię, tartak, młyn i dwie gorzelnie. Był fundatorem praskiej bóżnicy i cmentarza żydowskiego na Targówku, którego lokalizację wyznaczył 26.07.1780 r. król Stanisław August. Płaskorzeźbę przedstawiającą praską posiadłość Szmula można obecnie zobaczyć na nagrobku syna Szmula - Berka Sonenberga na cmentarzu żydowskim przy ul.Okopowej. Intensywnej działalności Szmula należy przypisać fakt znacznego rozwoju zabudowy praskiej wzdłuż ulicy Ząbkowskiej pod koniec XVIII wieku. W tym czasie zabudowa wysunęła się też wzdłuż ulicy Grochowskiej, nawet poza linię wałów z 1770 r. Zapewne wtedy centralny punkt miasta przesunął się na plac, który powstał u zbiegu Targowej, Wołowej i Ząbkowskiej. Stare targowisko obok ratusza z pewnością było już zbyt małe dla nasilającego się handlu.

W roku 1780 Stanisław August kupuje też Kamion z miastem Skaryszew oraz wsiami Grochów, Kałęczyn i Gocław. Odstąpił te włości swojemu bratankowi Stanisławowi Poniatowskiemu, który założył miasteczko Kamion między rogatkami Skaryszewa a Grochowem. Główna ulica tego miasteczka została nazwana Grochowską.

Praga wraz z sąsiednimi miastami została włączona do Warszawy w roku 1794 jako tzw. VII cyrkuł miejski. W związku z tym faktem już w latach 1770-1792 sporządzono spisy posesji i mieszkańców Pragi, które wykazały w samym mieście Pradze 20 ulic, 196 dworów, 92 domy, 7 browarów i 7283 mieszkańców, w tym 1513 Żydów, podczas gdy w 1750 roku mieszkała tam tylko jedna rodzina żydowska. Oczywiste jest, że to ożywiona działalność Szmula Zbytkowera spowodowała taki napływ Żydów z miasteczek wschodniego Mazowsza, któremu byli potrzebni zaufani rodacy do pomocy w prowadzeniu rozlicznych interesów oraz jako dzierżawcy.

Skaryszew  i Golędzinów łącznie miały nieco mniej niż drugie tyle domów i dworów. Po przyłączeniu do Warszawy cyrkuł praski  liczył 39 ulic. Część nazw ulic została wtedy zmieniona, aby nie pokrywały się z istniejącymi po drugiej stronie Wisły. Niemal przy co drugim domu mieszkalnym mieściła się stajnia, a w co piątym sklep. Było 11 browarów i 9 austerii. Na Golędzinowie było szczególnie dużo garbarni - w co 3-4 domu. Dominowała luźna, niska, parterowa, drewniana zabudowa, choć było kilka reprezentacyjnych bydynków - kościoły Bernardynów z Kaplicą Loretańską przy ul.Ratuszowej, Bernardynek przy ul.Panieńskiej i fara Skaryszewska przy ul.Brukowej oraz ratusz praski z wysoką wieżą przy ul. Ratuszowej. Istniał też szereg efektownych dworów, głównie zlokalizownych wzdłuż Wisły np. dwa pałace Radziwiłłów, w tym jeden na tyłach kościoła Bernardynów, czyli na terenie obecnego ZOO, a drugi przy żupie solnej przy ul.Panieńskiej (obecnie teren Parku Praskiego), pałac Sapiehów przy ul.Olszowej i dwory Czartoryskich, Potockich i Ogińskich.

Przyłączenie do Warszawy nie było korzystne dla Pragi. Większość funduszy miasta wydawano po lewej stronie rzeki. To tam budowano reprezentacyjne gmachy, urządzano place, brukowano ulice, budowano bulwar nad Wisłą. Główne dochody zarządu praskiego pochodziły ze 123 szynków, które wówczas były na Pradze.

Przełom XVIII i XIX wieku rozpoczął zniszczenia Pragi. W czasie bitwy o Warszawę 2-4.09.1794, ostatniej bitwy Powstania Kościuszkowskiego, Praga została poważnie zniszczona, a duża część jej ludności wybita przez Rosjan pod dowództwem marszałka Suworowa. Dzień 4 listopada został zapamiętany jako kolejna rzeź Pragi. Również jej znaczenie po utracie niepodległości poważnie zmalało. Powyższe czynniki spowodowały, że jej ludność zmniejszyła się z 7283 mieszkańców w 1792 r. do 3092 w 1795. W tym czasie liczba budynków zmniejszyła się z 518 do 363, czyli o 155. W 1808 roku wykazano w cyrkule praskim 102 place puste, które poprzednio były zabudowane, a najwięcej z nich nad Wisłą, zniszczonych na kierunku ewakuacji na warszawska stronę oraz posesji porzuconych przez magnatów, którzy z upadkiem stołecznego znaczenia Warszawy przestali tu przyjeżdżać, a ich obiekty szybko uległy ruinie, zapewne nie bez pomocy miejscowych, o jakim to zjawisku może się przekonać i dziś każdy, kto pozostawi na dłuższy czas domek letniskowy na wsi bez opieki.

Ruinacji Pragi dokończyło budowanie fortyfikacji napoleońskich na Pradze w latach 1806-1811. Ufortyfikowany został wówczas przyczółek mostowy u zbiegu ul.Brukowej z Wisłą, chroniący nowo wybudowany drewniany most na Wiśle, łączący Pragę z ul.Bednarską, zbudowany w celu ułatwienia przeprawy Wielkiej Armii. Przyczółek rozbudowano później do postaci twierdzy. W ramach tworzenia przedpola wyburzono całą zabudowę po ul.Targową. Pierwsza została rozebrana drewniana fara skaryszewska, a plac po niej wraz z cmentarzem przykościelnym został zniwelowany. Kolejno rozebrano dalsze zabudowania, w tym kościoły Bernardynów i bernardynek, dwory, zajazdy, żupę solną, łącznie ponad 200 domów. Zachowała się tylko Kaplica Loretańska, której ludność nie pozwoliła zburzyć. Praktycznie więc zniszczona została cała historyczna zbudowa Pragi, a pozostały tylko fragmenty, które powstały w końcu XVIII wieku, w dużej części zamieszkałe głównie przez ludność żydowską, co zapewne zaważyło na późniejszym rozwoju dzielnicy. Przez długie też lata, z powodu braku wiary w możliwość stabilizacji na tym terenie, unikano tu solidniejszych inwestycji, dzięki czemu Praga stała się dzielnicą głównie ubogich, o przeważającej parterowej drewnianej zabudowie.

W latach Królestwa Kongresowego zapoczątkowano wielką odbudowę i przebudowę miast. W tym również zainteresowano się Pragą. Twierdza na przyczółku mostowym została zlikwidowana, w związku z czym i sens straciła esplanada. Założono więc ponowne zagospodarowywanie zniszczonych poprzednio terenów. Przeprowadzono regulację zniszczonej sieci ulic, odnawiając m.in. Szeroką, Brukową i Wołową. Na najważniejszych ulicach ułożono bruk. Jako pierwszą zbudowano komorę wodną, która stoi nad Wisłą przy obecnej ul.Kłopotowskiego, bóżnicę oraz domki rogatkowe na granicach miasta, w tym istniejące do dzisiaj na początku ul.Zamojskiego przy szosie do Brześcia. Zbudowano szosę brzeską, a następnie petersburską, prowadzącą w kierunku Zegrza. Pilnie też konserwowano zbudowany w 1770 roku wał ziemny stanowiący granice Pragi. Były również rogatki: Golędzinowska, na wylocie trasy na Modlin i Petersburg oraz Ząbkowska na drodze na Ząbki, Radzymin i dalej do Grodna i Wilna. Wał i rogatki służyły do zwalczania przemytu towarów obłożonych podatkiem bezpośrednim jak alkohol i tytoń. Dbały o to i władze i dzierżawca monopolu Newachowicz. Kontrolę przepływu towarów między Pragą a lewobrzeżną Warszawą zapewniała zbudowana na praskim przyczółku komora wodna, stojąca dziś u wylotu ul.Kłopotowskiego na Wybrzeże i służąca teraz jako pałac ślubów. Było wówczas kilka projektów przebudowy Pragi, zaplanowanych z dużym rozmachem, ale nie doczekały się realizacji. To co udało się zrobić to wybrukować kilka głównych ulic, zwłaszcza stanowiących dojazdy do mostów i rogatek. Przez krótki czas istniały dwa mosty łyżwowe, bowiem zbudowano drugi na wysokości Golędzinowa, jednak wkrótce został zniszczony w czasie Powstania Listopadowego. Zbudowano też wówczas kilkadziesiąt domów na terenie Pragi, większość z nich była jednopiętrowa choć murowana.

Kolejne zniszczenia przyszły jednak już z wojną 1830/31. W czasie bitew na przedpolach Pragi, mimo iż nie została ona zdobyta, spalono w obrębie okopów 62 domy, a na przedpolu 42 zostały rozebrane.  Wybuchła też wówczas epidemia cholery przywleczonej z Bałkanów. Wówczas na obecnym terenie tzw. starego Parku Praskiego powstał cmentarz ofiar epidemii, po którym obecnie nia ma śladu, choć stare drzewa tam rosnące to pamiętają. Liczba ludności po tych wydarzeniach znowu spadła do 3300. Jedyne co dobrze prosperowało to szynki - jeden szynk przypadał na 50 statystycznych mieszkańców, licząc z dziećmi. W 1832 r. zniesiony został ukazem carskim osobny zarząd Pragi.

W 1835 r. Rząd Królestwa podjął kolejny plan odbudowy Pragi, choć o wiele skromniejszy niż poprzedni. Znowu cele obronne uniemożliwiły rozwój, tym razem w kierunku północnym, bowiem naprzeciwko zbudowanej w 1831 r.warszawskiej Cytadeli zlokalizowano po praskiej stronie Fort Śliwickiego (mniej więcej na terenie obecnego Golędzinowa), dla którego należało zabezpieczyć wolne pole ostrzału, które początkowo miało promień 850 m.

Starano się stymulować mieszkańców do odbudowy stosując ulgi podatkowe, wypłacając odszkodowania za zniszczone i przyznając istotne kredyty na budowę nowych domów, jednak pozostała ludność już niezbyt wierzyła w możliwość stabilizacji na tym terenie i obawiając się kolejnych kataklizmów nie kwapiła się do inwestycji. Zezwolono więc na budownictwo drewniane, choć na terenie Warszawy istniał już zakaz budowy takich domów, ale ważniejsze było, aby wogóle na Pradze zaczęto coś budować. Toteż w efekcie powstała całkowicie drewniana zabudowa ulic Ząbkowskiej, Wołowej, Brukowej, Szerokiej i Dębowej (patrz plan z 1852 r.). W dużej części były one budowane w celu wynajmu mieszkań i lokali handlowych, na co było duże zapotrzebowanie, choć głównie mieszkała tu ludność dość uboga. Coraz więcej było ludności żydowskiej (w 1834 r. stanowili już 43% mieszkańców Pragi), dla której w miejscu pierwszej bóżnicy wybudowanej przez Szmula Zbytkowera powstała synagoga w kształcie rotundy, zaprojektowana przez Józefa Lessela, ktora, choć nieco uszkodzona, dotrwała do 1961 r., kiedy władze poleciły ją zburzyć. Dziś można podziwiać za ogrodzeniem naprzeciwko kina Praha górkę kryjącą jej ruiny, z której na sankach zjeżdżają dzieci z przedszkola zlokalizowanego w dawnym żydowskim domu wychowawczym. Obok, w budynku starej mykwy zainstalowała się niepubliczna szkoła.

Praga była jak i dawniej przede wszystkim miejscem targowym. Targi  zajmowały całość miejsca pośrodku Targowej i Wołowej, dlatego też do dziś ulica Targowa, poczynając jeszcze od rogatki Grochowskiej jest tak szeroko rozplanowana. Handlowano również wzdłuż obecnej ulicy Jagiellońskiej. Przed rogatkami były place postojowe dla przywożących wozami towary. W 1839 r. zreorganizowano targowiska, wyznaczając odrębne miejsca do handlu bydłem, końmi, artykułami spożywczymi i starzyzną.

Bydło na targi do Pragi pędzono ze wschodu,  nawet z dalekich rejonów Ukrainy. Obrót nim był więc olbrzymi, co wywołało zainteresowanie jego przerobem na miejscu. W 1846 r. z inicjatywy rządu wybudowano rzeźnię na Pradze, zlokalizowaną blisko Wisły przy ul. Brukowej, w miejscu po zburzonym na początku wieku Skaryszewie. Dziesięć lat później ja rozbudowano i zabezpieczono wałem od wylewów Wisły, które wcześniej powodowały szereg strat. Rzeźnia przetrwała do lat 80-tych XX wieku, dokuczając bardzo mieszkańcom okolicznych kwartałów, gdyż fetor od niej roznosił się straszny. Została w końcu zrównania z ziemią, a znakomity teren po niej, leżący w sercu Pragi, nad akwenami dawnego Portu Praskiego, dotąd oczekuje na godnego inwestora.


Drewniany dworek na rogu Ząbkowskiej i Targowej. Na przełomie  wieków
własność Różyckich. Został rozebrany dopiero w latach międzywojennych.

W związku ze zwiększeniem zasięgu dział w roku 1851 esplanadę Fortu Śliwickiego rozszerzono do 1300 m, co spowodowało, że granica zakazu zabudowy wiodła ulicą Zygmuntowską (obecnie Solidarności), fragmentem północnego odcinka Targowej, a następnie ulicą Esplanadową (obecnie 11 Listopada), która została łukowato ukształtowana właśnie jako ograniczenie esplanady. Na przyległych obszarach północnej i środkowej Pragi zezwalano jedynie na drewnianą zabudowę, dlatego jeszcze do niedawna było w rejonie ulic Strzeleckiej, Środkowej, Kowieńskiej i okolicznych wiele domów drewnianych. Chyba już ostatni można zobaczyć obecnie przy ul.Środkowej.

W 1853 r. rozbudowano kaplicę Loretańską przy ul.Ratuszowej jako praski kościół parafialny.


Dworzec Wschodni II połowa XIX w.

Pewne ożywienie na Pradze przyszło dopiero po zniesieniu bariery celnej z Rosją, wprowadzonej w ramach represji po Powstaniu Listopadowym oraz po wybuchu wojny Krymskiej, która spowodowała wzrost handlu ze wschodem, a także po wybudowaniu w latach 1859-1862 kolei na Pradze, jak również w 1864 r. pierwszego stalowego mostu na Wiśle - mostu Kierbedzia (oficjalnie wówczas Aleksandrowskiego). W 1862 r. powstała kolej Petersburska, a w 1867 kolej Terespolska. Dworzec pierwszej był zlokalizowany przy ul.Targowej frontem do Wileńskiej, a Dworzec Terespolski mniej więcej w miejscu obecnego Dworca Wschodniego. Ta lokalizacja spowodowała ukształtowanie się ulicy Kijowskiej. W 1865 roku powstała kolejka konna od Dworca Terespolskiego ulicami Kijowską, Targową obok Dworca Petersburskiego, a dalej częściowo na nasypie ulicą Aleksandrowską w kierunku mostu Kierbedzia, i dalej do Dworca Warszawsko-Wiedeńskiego w lewobrzeżnej Warszawie. Kolejka przewoziła towary i pasażerów i była częścią spójnego systemu transportowego z Rosji i Ukrainy do środkowej Europy.


Most Kierbedzia i widok na Pragę. Widoczna zabudowa ul.Olszowej.

Zurbanizowano wówczas praski odcinek trasy kolejki wzdłuż ulicy Aleksandrowskiej, wytyczając gwiaździsty plac z pękiem rozchodzących się ulic. Obecnie to Plac Weteranów 1863 i ulice Floriańska, Sierakowskiego, istniejąca jeszcze bezpośrednio po II wojnie światowej Łukasińskiego, którą zagarnął rozszerzający się teren Parku Praskiego (patrz plany z 1935 i 1945) oraz aleja Ogrodowa, która łączy obecnie plac Weteranów z wejściem do ZOO. Po obu stronach alei wytyczono Park Aleksandrowski, który stanowił miejsce niedzielnego wypoczynku mieszkańców Pragi. Wybudowano też wał ziemny wzdłuż Wisły od mostu Kierbedzia wzdłuż ulicy Olszowej. Niestety nie zabezpieczono jeszcze wtedy przed wylewami odcinka Wisły wzdłuż parku, co  w latach 50-tych XX w. spowodowało zalanie większości terenu parku i strach ludności najbliżej położonych osiedli. Na wielkim obszarze leżącym na północ od ul.Ratuszowej Rosjanie urządzili wielki zespół koszar i magazynów wojskowych. Dziś na tych terenach jest ogród zoologiczny i osiedle Praga II, ale w okresie międzywojennym również były one wykorzystywane przez wojsko.


Ul.Aleksandrowska (kolejno: Zygmuntowska, Świerczewskiego, obecnie Solidarności)
- pocz XX w. Widok od strony mostu Kierbedzia, z prawej wieże katedry św.Floriana

Władze carskie, po negatywnych doświadczeniach kolejnych powstań, kiedy mieszkańcy Pragi stawali do walki na jej szańcach, starały sie ograniczyć jej rolę jako punktu polskiego oporu. Wybudowano cerkiew dla garnizonu tu zlokalizowanego i pracowników kolei, która miała im pomóc w zadomowieniu się tutaj. Wprawdzie mieli małą przerwę w zamieszkiwaniu tutaj w okresie międzywojennym, choć bardzo się starali, podchodząc w 1920 r. pod Radzymin, ale ostatni wojskowi rosyjscy opuścili budynek na rogu Targowej i Wileńskiej dopiero na początku lat 90-tych XX w., a remontu zdewastowanego przez nich obiektu, mimo iż sama konstrukcja i ściany są w świetnym stanie, dotąd nikt nie chce sie podjąć. Stoi więc opuszczony, z użytkowanym jedynie lokalem handlowym na parterze, który został odtworzony po latach wykorzystywania w niewiadomym celu z zakratowanymi i zabitymi od wewnątrz witrynami. Ostanio jednak obserwuje się na Pradze kolejną falę rosyjskich mieszkańców, tym razem jednak przybywających tu z własnej inicjatywy za lepszym chlebem.

Drugim elementem gry władz carskich były ukłony w kierunku ludności żydowskiej, której powodzenie jednocześnie miało wpływać na osłabienie znaczenia mieszkańców narodowości polskiej. "Taryfa domów miasta Warszawy" z roku 1852 już wtedy wykazuje, że niemal połowa gruntów i budynków na Pradze była wtedy w rękach mieszkańców żydowskich, ale władze chętnie widziały przejęcie przez nich dalszych obiektów, aby rugować ludność polską lub chociaż spychać ją do roli wyłącznie proletariatu, zależnego od rosyjskich wojskowych i urzędników oraz żydowskich właścicieli czynszówek, fabrykantów i sklepikarzy. Taka sytuacja miała oduczyć Polaków postaw patriotycznych.

Dotychczasowe tereny cyrkułu, ograniczone wałami z 1770 r. przestały wystarczać do pomieszczenia ludności, w związku z czym powstał plan wytyczenia Nowej Pragi na terenach leżących za wałami, po pólnocnej stronie trasy kolei Petersburskiej. Właścicielem tych gruntów był Ksawery Konopacki, który dążył do ich rozparcelowania i zabudowy. Projekt został zatwierdzony przez miasto w 1865 roku. Pierwotnie Nowa Praga obejmowała obszar między ulicami Wileńską, Konopacką (nazwa od nazwiska właściciela), 11 Listopada i Kowieńską, a później rozszerzono ją do Szwedzkiej. Z powodu nadal utrzymującego się zakazu stawiania na tym terenie budynków murowanych cała dzielnica powstała jako zespół drewnianych budynków parterowych lub najwyżej jednopiętrowych. W 1889 roku Nowa Praga oraz Szmulki i Kamionek zostały włączone administracyjnie do miasta. Grochów, Targówek i Bródno nadal pozostawały wsiami.

Powstały pierwsze placówki kulturalne. Najpierw teatrzyki ogródkowe, np. przy ul.Olszowej obok mostu Kierbedzia działał od 1869 r. teatrzyk "Dolina Praska", przemianowany póxniej na "Antokol", a na Nowej Pradze od 1870 "Pod Dębem".


Dworzec Wileński początek XX w.

W 1875 roku wybudowano trase kolejową z Lublina do Mławy, która przebiegała przez Pragę i odcięła nasypami Targówek i Bródno od centrum Pragi. Później zbudowano tory obwodowe przebiegające po stronie warszawskiej bezpośrednio po południowej stronie Cytadeli i most kolejowy przez Wisłę oraz stację Warszawa Nadwiślańska (dziś Warszawa Praga), dzięki czemu z jednej strony system dworców i torów po praskiej stronie został połączony z infrastrukturą kolejową po lewej stronie Wisły, ale jednocześnie centrum Pragi zostało okolone nasypami, tworząc wydzielony obszar. Na razie pozostała jeszcze otwarta strona południowa, ale tylko do czasu zbudowania linii średnicowej w okresie międzywojennym, kiedy to centrum Pragi zostało całkowicie zamknięte nasypami kolejowymi. Oczywiście nie zamknięte dosłownie, bo były przejazdy ze szlabanami.i stopniowo budowane wiadukty. Szlaban na ul.Radzymińskiej istniał jednak jeszcze w latach 60-tych XX wieku, a do obecnego XXI wieku pozostały przejazdy ze szlabanami wzdłuż trasy kolei z Dworca Wileńskiego, które są zmorą kierowców przejeżdżających z północnej części Targówka do południowej lub na Szmulki.

Powstanie obwodnicy z mostem kolejowym pozbawiło sensu przewóz towarów kolejką konną, w związku z czym zamieniono ją na znacznie wygodniejszy tramwaj konny, przewożący wyłącznie pasażerów.

Bogata sieć kolejowa spowodowała rozwój inwestycji przemysłowych, z których największą z niemal 1000-osobową załogą, była uruchomiona w 1879 r. przez kapitał związany z Lilpopem stalownia, zarządzana przez Towarzystwo Akcyjne Warszawskiej Fabryki Stali, która dała nazwę ulicom Stalowej i Szwedzkiej. Zlokalizowana była w kwartale dzisiejszych ulic Stalowej, Szwedzkiej, Solidarności i Plantowej (a raczej nasypu kolejowego), zapewne w miejscu, gdzie dziś stoi supermarket Hit. Powoli charakter Pragi zmieniał się z czysto handlowego na handlowo-robotniczy. Do wybuchu I wojny światowej powstały też: fabryka naczyń emaliowanych "Labor" na Ząbkowskiej,  fabryka lamp Towarzystawa Akcyjnego Brener B-cia, H.Schneider i R. Ditmar, zakład chemiczny Towarzystwa Akcyjnego Praga przy Szwedzkiej oraz fabryka guzików metalowych Braci Singer przy ul.Esplanadowej (11 Listopada). Na Ząbkowskiej funkcjonowała fabryka wódek Monopolu Spirytusowego. Przy Aleksandryjskiej 4 powstał zakład produkcji pomp "Brandel i Cz.Witoszyński - Towarzystwo Komandytowe", którego spadkobiercą była znana fabryka Pomp Twardowskiego, przeniesiona na Grochowską. W 1902 została założona fabryka maszyn L.Nowiński, która w 1924 r. przekształciła się w fabrykę "Avia".

W 1900 r. powstał na Pradze Ludowy teatr Letni, a w 1903 na terenie Parku Praskiego od strony ul.Zygmuntowskiej zbudowano stały teatr całosezonowy nazwany Teatrem Ludowym, ponieważ założyło go Kuratorium Trzeźwości w ramach działalności statutowej dla ludności robotniczej. Funkcjonował on tylko dwa lata.

W latach 1888-1904 trwała budowa neogotyckiego kościoła św. Michała Archanioła i św. Floriana, który powstał dzięki fundacji, której podporą była hrabina Augustyna Potocka.


Ul.Targowa - pocz. XX w. - skrzyżowanie z Kępną ?

Dość ciekawy był udział praskich robotników w wypadkach 1905 roku. Otóż poza drobniejszymi wystąpieniami zawieszanymi po uzyskaniu niewielkich korzyści płacowych oraz kilkoma przypadkami wandalizmu, jak np. zniszczenia przewodów telegraficznych, pobicia Bogu ducha winnych urzędników kantoru itp., jednym z największych wystąpień był pierwszomajowy atak 3-tysięcznego tłumu na skład monopolowy na ul.Ząbkowskiej. Oczywiście zgodnie z konwencją całości tego opracowania zajmujemy się tylko zdarzeniami na terenie centralnej Pragi, więc nie odnotowujemy poważniejszego zaangazowania w zakładach okalających Pragę, ale pozostających poza jej granicami. Również jeden z głównych bohaterów polskiego roku 1905, Stefan Okrzeja, który został uhonorowany ulicą w centrum Pragi (dzięki czemu zniknęła jej historyczna nazwa Brukowa), choc mieszkał na ul.Targowej, to główne swoje czyny realizował poza Pragą - w 1904 był chorążym demonstracji na pl.Grzybowskim, a słynną bombę wrzucił do kancelarii cyrkułu policyjnego na Bródnie.

W roku 1910 uchylono zakaz budowania trwałych budynków w północnej części Pragi i w efekcie z okresu drugiej dekady XX wieku pochodzi większość obecnej murowanej zabudowy ulic w rejonie zamkniętym Wileńską, Targową, 11 Listopada i Szwedzką. W roku 1914 został oddany do użytku most Poniatowskiego.

Wybuch wojny w 1914 roku spowodował w najbliższych latach szereg dotkliwych zniszczeń. Najpierw Rosjanie ewakuowali fabryki na wschód, wywożąc maszyny oraz załogi, a potem, pod okupacją niemiecką, nastąpiły dewastacje i wywózki w przeciwnym kierunku, co cofnęło poziom uprzemysłowienia w momencie odzyskania niepodległości o 50 lat w tył, jednak mimo tak dotkliwych strat przemysł praski zaczął się w okresie międzywojennym szybko rozwijać i powstało.tu szereg fabryk, które wkrótce zdobyły znaczną renomę. Przy ul. Ratuszowej powstała Państwowa Wytwórnia Łączności, która weszła później w skład Państwowych Zakładów Tele- i Radiotechnicznych. Obecnie mieści się tu Instytut Łączności. Z powodu słabszej koniuktury na polskie technologie wynajmuje część pomieszczeń innym firmom i obecnie reprezentacyjna część budynku jest zajmowana przez jedną z licznych w ostatnich czasach prywatnych uczelni. Niestety bryła stylowego budynku została zeszpecona tandetną nadbudową, która powinna zostać przeznaczona do rozbiórki w ramach rekonstrukcji Pragi. Poza zakładami zlokaliowanymi na terenie samej Pragi właściwej, zatrudnienie mieszkańcom dało szereg zakładów zlokalizowanych na Kamionku i dotychczas niezagospodarownych terenach na zapleczu Dworca Wschodniego, który to obszar stał się olbrzymim zagłębiem przemysłowym.

W 1916 r. przyłączono dotąd pozostające poza administracją warszawską: część Bródna, Gocław, Grochów, Pelcowiznę i Targówek. Druga część Bródna i Zacisze zostały przyłączone dopiero w 1965 r.

W roku 1919 funkcję kościoła parafialnego dla Pragi przejął kościół św. Michała Archanioła i św. Floriana, a w roku 1921 kościół Matki Boskiej Loretańskiej wraz z całą posesją został przekazany Towarzystwu Pomocy dla duchownych. Funkcje kościoła parafialnego zostały mu przywrócowne w 1941 r., ale już dla nowej, odrębnej parafii, wydzielonej z dotychczasowej parafii praskiej.

W okresie międzywojennym powstała modna dzielnica willowa na terenie Saskiej Kępy, odmienna charakterem od reszty Pragi, ponieważ zamieszkiwały ją wyłącznie warstwy bogate. Dziś już straciła taki charakter, stanowiąc raczej zespół pamiątek dawnej świetności, a obecni bogacze budują swoje rezydencje w zupełnie innych rejonach. Jednak nadal ma specyficzny charakter, w związku z czym dobrze się tam czuje kilka mniejszych ambasad i rezydencji obcokrajowców. Dawniej niewiele się działo na Saskiej Kępie, która początkowo była dużą łachą, wyspą na Wiśle. Znaczna część terenu była podmokła w związku z czym nie przyciągała intensywniejszej zabudowy. Na przełomie wieków XVII i XVIII była posiadłością syna Jana III Sobieskiego, który miał tam dworek. Później została wydzierżawiona przez Augusta III Sasa, który na miejscu dworku zbudował letni pałacyk. Od tego czasu właśnie była nazwana Saską. Na planie z roku 1852 widać, że prowadził na nią mostek z ul.Moskiewskiej (późniejszej Zamojskiego), a wiodła do niego ulica Kępna, której położenie było wówczas inne niż obecnie. Na przełomie wieków Saska Kępa była modnym terenem rekreacyjnym, gdzie Warszawiacy często przypływali łódkami, by atmosferze relaksu raczyć się posiłkami i trunkami, których serwowaniem trudniło się wielu jej mieszkańców. Intensywna zabudowa tego terenu została umożliwona dzięki jego osuszeniu przy okazji budowy mostu Poniatowskiego.

W 1928 roku na terenie wzdłuż Wisły od ul.Ratuszowej niemal do mostu kolejowego otwarto ogród zoologiczny. Jego teren został po II wojnie światowej poszerzony o teren po zachodniej stronie ul.Jagiellońskiej, będący dawniej we władaniu wojska. Niemniej po wojsku została pamiątka - dawna brama w ogrodzeniu na wysokości pl.Hallera. W 1931 roku przeniesiono z ul.Szpitalnej na Pragę fabrykę E.Wedla i zlokalizowano przy Zamojskiego, nad Jeziorkiem Kamionkowskim. 2 października 1933 r. oddano do użytku linię średnicową, łączącą dworce Warszawa Wschodnia i Warszawa Śródmieście. Tym samym został całkowicie oddzielony akwen Jeziorka Kamionkowskiego od akwenu Portu Praskiego, ponieważ łączący je fragment kompleksu wodnego po dawnej odnodze Wisły opływającej Kępę został zasypany.

W okresie międzywojennym były na Pradze cztery kina: "Era" przy ul.Inżynierskiej 4 (po II wojnie teatr, a potem kino "Syrena", obecnie studio telewizyjne), "Oko Praskie" przy Zygmuntowskiej 10 (obecna Solidarności - musiało to byc w miejscu, w którym obecnie brak domów, pomiędzy Floriańska a Jagiellońską), kinoteatr "Popularny" przy Zamojskiego 20 (obecnie teatr) oraz "Praga" przy Targowej 71. Jeszcze chyba w latach 80-tych na nieodnawianym froncie tego ostatniego budynku mozna było odczytać ślad po literach szyldu kina. W latach 60-tych XX w. kin było pięć, a obecnie zostało tylko jedno. Z polecanych lokali gastronomicznych znajdowała się przed II wojną przy Targowej 68 renomowana restauracja "Wileńska". Natomiast przy Targowej 25 mieścił się wysokiej klasy hotel "Nowoczesny". Przy ul.11 Listopada 15 stacjonował 36 Pułk Piechoty Legii Akademickiej. Teren ten do dziś jest użytkowany przez wojsko. Na Targowej wybudowano reprezentacyjny gmach Dyrekcji Kolei, a po drugiej stronie Dworca Wileńskiego olbrzymi kompleks mieszkalny dla pracowników kolei.

II wojnę światową zabudowa Pragi przetrwała w miarę w dobrej kondycji. W synagodze przy ul.Szerokiej (obednie Kłopotowskiego) Niemcy zlokalizowali odwszalnię. Walki o wyzwolenie Pragi trwały od lipca do paździenika 1944 r.i wtedy powstała większość zniszczeń, zwłaszcza spowodowana bombardowaniami pozycji niemieckich przez lotnictwo radzieckie. Najbardziej ucierpiała katedra św.Floriana, ale równiez zostało zniszczonych szereg budynków mieszkalnych. Oznaczone są one kolorem brązowym na planie z 1945 r. Mimo to i mimo utraty w czasie wojny i okupacji połowy mieszkańców, zwłaszcza mężczyzn w wieku produkcyjnym wywiezionych na roboty do Rzeszy, Praga była w stanie stosunkowo niezłym i w związku z tym w budynku Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych przy ul.Targowej zlokalizowano władze miasta - Radę Narodową m.st. Warszawy i Zarząd Miejski, który później przeniosiono na Otwocką 3.


Katedra św. Floriana - rok 1944

Zniszczone zostały wszystkie mosty na Wiśle, w związku z czym po wyzwoleniu w styczniu 1945 r. lewobrzeżnej Warszawy początkowo komunikacja między brzegami odbywała się wyłącznie łodziami. Szybko jednak, bo już w marcu 1945 r. obok zniszczonego mostu Poniatowskiego uruchomiono most pontonowy, a wkrótce powstał kolejny most, wysokowodny. Pierwszym stałym mostem drogowym odbudowanym po wojnie był most Poniatowskiego, oddany do użytku 21 lipca 1946 r. Trzy lata później oddano do użytku Trasę W-Z z mostem Śląsko-Dąbrowskim, postawionym w miejscu dawnego mostu Kierbedzia, jednak ze znacznie wygodniejszym rozwiązaniem dojazdu do mostu od strony lewobrzeżnej Warszawy, dzięki przekopaniu tunelu pod zabudową Krakowskiego Przedmieścia i Miodowej. Z dawnego mostu Kierbedzia trzeba było mozolnie wdrapywać się na skarpę Nowym Zjazdem, prowadzącym na Plac Zamkowy, a dopiero stamtąd kierować się do pożądanego rejonu miasta.


Oddana w 1949 r. Trasa W-Z.
Widok z Pl.Weteranów 1863 w kierunku Targowej.

Problemem było zagospodarowanie terenu pomiędzy linią średnicową, Saską Kępą a Parkiem Paderewskiego, gdyż po wojnie służył on za wysypisko gruzu ze zburzonego Getta. W końcu postanowiono na gruz nasypać jeszcze ziemi, a potem na tym wszystkim postawić Stadion Dziesięciolecia, co stało się ciałem 22 lipca 1955 r. Niestety w ciągu szeregu lat okazało się, że gruz się zapada, w związku z czym nie jest łatwe utrzymanie równej murawy i bieżni. Stracił więc stadion możliwość pełnienia swojej podstawowej funkcji. Odbyło się tam jeszcze kilka masowych imprez muzycznych i meetingów politycznych, ze słynnym poparciem w 1976 r. dla podwyżek cen wprowadzonych przez Gierka i Jaroszewicza, kiedy się załamały ich założenia budżetowe. Natomiast od dawna już pełni on funkcje największego targowiska w tej części Europy, opanowanego głównie przez sprzedawców z róznych rejonów bliższej i dalszej Azji. Docelowo prawdopodobnie zostanie rozebrany.


Państwowy Dom Towarowy i kino Praha
ul.Jagiellońska, lata 60-te XX w

Od roku 1949 przystąpiono do budowy nowych osiedli na Pradze. Pierwsze powstało Osiedle Praga I o interesującej architekturze, w kwartale ulic Targowa, Ratuszowa, Jagiellońska (wówczas ten odcinek nazwany został Stalingradzką) i Cyryla i Metodego. Kolejno, w latach pięćdziesiątych XX w. zbudowano mocno przyciężkawe Osiedle Praga II na dawnych terenach wojskowych. Przez lata zrosło się ono jednak z Pragą, optycznie jego skala przestała już być tak przytłaczająca, w czym duża rolę gra zieleń jaka wyrosła przez te lata od wybudowania osiedla. Ostatnim było osiedle Praga III na terenach po wojskowej bocznicy kolejowej, ukończone w 1966 r.. W tym okresie wybudowano także trasę Starzyńskiego z mostem i rondem, przebudowano Rondo Waszyngtona i skrzyżowanie Targowa-Świerczewskiego (obecnie Solidarności). Interesujące powojenne budynki użyteczności publicznej to dom towarowy (obecnie Rainbow Center), kino Praha przy ul.Jagiellońskiej oraz poczta wraz budynkiem dla pracowników róg Targowej Solidarności. Niezbyt udanie z perspektywy lat wygląda Dworzec Wschodni, ale był czas, kiedy był on najnowocześniejszym dworcem Warszawy i dumą Pragi, choć przez lata obsługa nie mogła sobie dać rady z chmarami gołębi, które się zadomowiły pod stropem głównej hali i nieczynnej juz dzisiaj restauracji dworcowej, nie szanującymi nakryć głowy ni fryzur pasażerów. Dzisiaj są inne plagi, powodujące, że przebywanie na jego terenie nie jest miłym doświadczeniem.

Ważnym elementem, który z biegiem czasu stał się jednym z punktów charakteryzujących Pragę, jest wzniesiony po II wojnie światowej pomnik Braterstwa Broni, popularnie zwany "śpiącymi", które to określenie oddaje postawę posągów czterech żołnierzy na narożnych podestach pomnika, stojących z pochylonymi głowami, jakby zadrzemali na warcie. Na początku lat 90-tych było wiele głosów, żeby go zlikwidować, jak wiele innych pomników gloryfikujących wyższość narodu radzieckiego i jego dokonania, niemniej sytuacja się wyciszyła, bo mimo dyskusyjnej treści merytorycznej, pomnik zrósł się już z Pragą i pozbawienie jej tej ozdoby mogłoby dotkliwie ogołocić wygląd jej głównej ulicy.


Synagoga róg Szerokiej i Jagiellońskiej.
Przetrwała wojnę, zburzona została w 1961 r.

Lata 60-te przyniosły jednak kilka koszmarnych rozwiązań, które należałoby traktować jako kolejny kataklizm, który nawiedził Pragę. To realizowane w koncu lat 60-tych osiedle w rejonie Szmulowizny, z powstawianymi bez ładu i składu w wolne miejsca po wyburzeniach wysokimi budynkami mieszkalnymi, ani pasującymi do okolicznej historycznej zabudowy, ani trzymającymi się tradycyjnego układu urbanistycznego. Sa one powstawiane wyraźnie wbrew temu układowi, jakby na złość. Zostały nimi w wielu miejscach poprzecinane ulice, w związku z czym jazda samochodem w ich okolicach przypomina slalom z niewiadomym efektem końcowym. Drugie takie kukułcze jajo to zbudowane w latach 1964-1967 osiedle Panieńska. Znowu wysoka wielka płyta, "nakupkana" na najcenniejszych terenach przy wybrzeżu, gdzie powinny stać ambitne apartamentowce, gdyż widok na Wisłę, a z wyższych pięter równiez na Stare Miasto ściągnąłby tu wielu ceniących piękne lokalizacje. Mam jednak nadzieję, że sypiące się i przemarzające wieżowce ktoś wykupi, aby je zburzyć i lepiej wykorzystać ten cenny teren. Powinno się także odbudować zniszczony w czasie wojny fragment ulicy Olszowej, z którego został obecnie ostatni budynek, gdyz może to być miejsce o niepospolitym uroku. Dobrym początkiem do stworzenia ekskluzywnego osiedla jest rezydencja Canaletto róg ulic.Panieńskiej i Olszowej oraz zgrabny szkalny wieżowiec przytulony do starej zabudowy w rożku ulic Panieńskiej i Okrzei.

Cieszą za to, mimo iż jeszcze skromne, ale istotne dokonania z ostatnich lat, dążace do renowacji najcenniejszej XIX-wiecznej zabudowy rejonu ul.Ząbkowskiej, wraz z interesującą zabudową dalszej jej części, uwzględniające wbudowanie w nowe obiekty frontów niektórych starych kamieniczek. Świadczą o tym, że myśli władz dzielnicy biegną juz we właściwym kierunku, nadania Pradze szlifu starej, szacownej dzielnicy, w której kawiarenkach i ogródkach, a także antykwariatach i galeriach, jak w wielu XIX-wiecznych enklawach innych stolic europejskich, miło jest spędzac czas wolny. Wyraźnie jednak zapomniano o uliczce Małej o bardzo specyficznym charakterze, która juz nieraz przyciągała reżyserów filmowych, stając się żywym atelier do kręcenia filmów z XIX i pierwszej połowy XX wieku. Ostatnim nagrywanym tam filmem był słynny "Pianista" Polańskiego. Otóż architekt dzielnicowy pozwolił na wybudowanie na jej początku, na drugim placu od ul.Inżynierskiej nowoczesnego buynku mieszkalnego, podczas gdy powinno się chronić unikalny charakter uliczki i wręcz utworzyć tam rodzaj skansenu miejskiego, odbudowując brakujące budynki dawnej zabudowy i lokalizując kawiarenki urządzone w XIX-wiecznym stylu, antykwariaty i inne stylowe atrakcje.

Wielka szkoda, że mimo wcześniejszych szumnych zapowiedzi, po wybudowaniu mostu Świętokrzyskiego nie przystąpiono do zagospodarowania terenów Portu Praskiego wraz z placem po rzeźni praskiej. Miało tu być wspaniałe, na miarę europejska centrum biurowo-handlowe, które w założeniach miało przesunąc punkt ciężkości miasta na prawą stronę, stając się jednocześnie olbrzymią szansą dla restrukturyzacji i rozwoju przyległych terenów Starej Pragi. Niestety zła kondycja pierwotnego inwestora, firmy Elektrim, stanęła temu na przeszkodzie i przyszłość terenu jest na razie niewiadoma.


Misie na wybiegu przy pl.Weteranów 1863 r. - lata 60-te XX w.
Przystanek tramwajowy obok nazywano potocznie "przy misiach".